نخستین مؤسسه آموزش عالی، به سبک غربی، در ایران، به منظور آموزش علوم و فنون اروپایی.
از اوایل سلسله قاجاریه*، از پی ارتباط بیشتر با کشورهای اروپایی، نیاز به فرا گرفتن دانش و فناوری غربی احساس شد. عباس میرزا* نایب السلطنه، همزمان با اعزام محصلان ایرانی به اروپا، بنا به گفته گریبایدوف، سفیر روسیه در ایران، قصد تأسیس مؤسسهای را داشت که در آن علوم و فنون غربی تدریس شود. پس از قتل گریبایدوف شاهزاده خسرو میرزا، پسر فتحعلی شاه*، همراه هیأتی برای عذر خواهی به سنت پترزبورگ اعزام شد. میرزا تقی خان فراهانی(امیرکبیر)* نیز عضو این هیأت بود که پس از بازدید از مدارس فنی و صنعتی آنجا به فکر تأسیس چنین مدرسه ای در ایران افتاد[1]. میرزا تقی خان در مأموریت خود در عثمانی از مدارس آنجا هم بازدید کرد و وقتی خبر تأسیس دارالفنونی در استانبول به او رسید( 1263) از سفارت ایران در عثمانی خواست تا گزارش هایی در این مورد برایش تهیه و ارسال کند.[2]
در سال سوم سلطنت ناصرالدین شاه * (1266 ق) که امیرکبیر از سرکوب مدعیان سلطنت و تهیه سپاه و اسلحه وتعدیل دخل و خرج فراغت یافت تصیم به احداث مدرسه ای در تهران گرفت که فنون مختلف در آن آموزش داده شود و نام آن را "دارالفنون" نهاد.[3]
نقشه ساختمان دارالفنون را میرزا رضا مهندس باشی، از محصلانی که عباس میرزا ولیعهد برای تحصیل به لندن فرستاده بود و در فن بنا و قلعه سازی استاد بود کشید و محمد تقی خان معمار باشی مأمور ساختن آن شد و امیرکبیر شخصاً به کارهای ساختمانی نظارت داشت. کار ساختمان در اوایل 1266 ق در قسمت شمال شرقی ارک سلطنتی درتهران، که سابقاً سرباز خانه بود، آغاز شد.
قسمت شرقی ساختمان تا اواخر 1267 به انجام رسید و مورد استفاده قرار گرفت و بقیه ساختمان تا اوایل 1269 پایان یافت. ساختمان دارای پنجاه اتاق، سالن تئاتر، کتابخانه، سفرخانه و آزمایشگاههای فیزیک و شیمی، کارخانه شمع کافوری و چاپخانه بود[4]
یک ماه پس از آغاز بنا (1266ق) امیرکبیر برای استخدام استاد، جان داوود، مترجم اول دولت ایران را با نامههایی به امضای ناصرالدین شاه به دربار فرانسوا ژوزف، امپراتور اتریش، گسیل کرد. جان داوود مأمور بود جمعاً 9 نفر را برای تدریس رشته های پیاده نظام، سواره نظام، توپخانه، هندسه، معدن، معادن، پزشکی و دارو سازی استخدام کند و به ایران بیاورد، که در استخدام 7 نفر توفیق یافت. امیرکبیر اصرار داشت که استادان دارالفنون به ممالکی که در ایران منافع سیاسی دارند وابسته نباشند. پس از عزل امیرکبیر، کلنل جستین شیل، وزیر مختار انگلیس، و به اغوای او میرزا آقاخان نوری، صدر اعظم، سعی بسیار کردند که دارالفنون گشایش نیابد، زیرا شیل عصبانی بود که چرا معلمین از میان اتباع یا طرفداران سیاست انگلیس انتخاب نشدهاند.[5] اما ناصرالدین شاه، شاید به دلیل آنکه شخصاً برای فرانسوا ژوزف نامه داده بود به تعطیلی دارالفنون تن نداد. در سالهای بعد از ممالک دیگر نیز معلم استخدام شد. مترجمان معلمان خارجی از میان ایرانیانی که در اروپا تحصیل کرده بودند انتخاب می شدند. عدهای از فضلا و دانشمندان ایرانی نیز در آنجا تدریس می کردند. [6]
عمارت دارالفنون نیمه تمام بود که امیرکبیر معزول شد. روز جمعه 27 محرم 1368 ق، دو روز بعد از عزل امیر، جان داوود همراه 5 تن از 7 استادی که استخدام کرده بود وارد خاک ایران شدند که مورد استقبال سردی قرار گرفتند. دو نفر از استادان قبلاً به ایران آمده بودند.[7] این استادان برنامة تحصیلی را بلافاصله تهیه و تدوین کردند و به نظر شاه رسانیدند. در ابتدا محمد علی خان، وزیرامورخارجه، به ریاست مدرسه منصوب شد. نخستین مدرسه عالی ایران، به سبک غربی، در روز یکشنبه 5 ربیع الاول 1268 ق. با نام دارالفنون افتتاح گشت. " یکصد نفر از اولاد شاهزادگان عظام و امرا و اعیان و رجال دولت ...... شروع به تحصیل کردند.... ابتدا علمی که شروع شد مشق پیاده نظام و مشق توپخانه و مشق سواره نظام و هندسه و طب و جراحی و علم دوا سازی و علم معدن بود."[8] با مرگ زودرس محمدعلی خان مدیریت مدرسه به عزیزخان آجودانباشی و نظامت آن به رضاقلی خان هدایت واگذار شد. در 1274 ق اعتضاد السلطنه رسماً به ریاست دارالفنون منصوب شد.
دارالفنون در ابتدا جزء تشکیلات دربار بود و رئیس آن مستقیماً زیر نظر شاه انجام وظیفه می کرد. شاگردان هریک از شعبه های هفت گانه لباس مخصوص می پوشیدند و مقرری دریافت می کردند. شاه در ابتدا توجه خاصی به دارالفنون داشت. بتدریج رشته های موزیک و نقاشی نیز به دوره های دارالفنون اضافه شد. پس از تندرویهای ملکم و بخصوص تأسیس "فراموشخانه" به دارالفنون بدگمان شد و حتی از سفر ایرانیان به اروپا جلوگیری کرد.
دارالفنون در حوزه ادبی ایران اثری بجای نگذاشت، اما برغم قتل امیرکبیر و کارشکنی مخالفان، توانست در اخذ علوم و فنون غربی و آشنایی ایرانیان با اوضاع واحوال و شرایط علمی و فرهنگی اروپاییان نقش مهمی ایفا نماید. تألیف وترجمه کتابهای علمی در دارالفنون نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است و نهضتی در فرهنگ ایران به وجود آورد. دارالفنون به گروهی از جوانان ایرانی فرصت داد تا در راه اصلاحات قدم بردارند و در مدتی نسبتاً کوتاه یک قشر روشنفکر از اطباء و علما در ایران ایجاد شد که در تجدد خواهی و مبارزه با خرافات و نشر افکار آزادی خواهانه نقش مهمی داشت. این مدرسه در 12 دوره حدود 1100 فارغ التحصیل به جامعه ایران داد که عده ای از آنها به مقامات مهم سیاسی وعلمی رسیدند.
در 1297 هـ ش شعبه های طب و جراحی با نام مدرسه عالی طب از آن جدا شد و بخش های نظامی نیز به تدریج به ارتش واگذار گردید. با احداث دانشگاه تهران در 1313 ش آموزش عالی به آن نهاد واگذار گردید دارالفنون به دبیرستان دارالفنون تبدیل شد.
